مسائل حقوقی و فقهی رمزارزها (ارزهای دیجیتال)

ظهور تکنولوژی بلاکچین و ارزهای رمز پایه، تحولی مهم را ایجاد کرده، اینکه اینگونه ارزها، پول تلقی می‌شود یا کالا و اینکه معاملات راجع به آن و مسائل حقوقی و فقهی رمزارزها چه حکمی دارد، مسائل مهمی هستند که این روزها مطرح می‌شوند و مهمتر اینکه آیا می‌توان به صرف ابهاماتی که در مورد آن وجود دارد، معاملات راجع به آنها را ممنوع کرد؟

از زمانی که پول اعتباری در جوامع ایجاد شد و گسترش پیدا کرد، همیشه پول جایگاه و پایگاهی داشته که در محدوده مرزهای ملی قابل تعریف بود، در مفهوم سنتی، پول به اتکاء پشتوانه‌ای که داشت، منتشر می‌شد و بانک ناشر اسکناس، قابلیت تبدیل و تعویض اسکناس (که به عنوان حواله یا سند در وجه حامل شناخته می‌شد)با طلا (به عنوان اصلی‌ترین پشتوانه اسکناس) را تضمین می‌کرد. به تدریج رواج اجباری پول و قابلیت استفاده از معاملات، بیشتر از آنکه به امکان تبدیل و تعویض آن با طلا وابسته باشد، به قدرت دولت وابسته شد و اینکه دولت، اسکناس را در معاملات بین مردم به عنوان وسیله‌ای برای پرداخت بهای کالاها و خدمات و تعیین ارزش به رسمیت شناخت.

هرچند که امروزه از نظر تئوری حداقل در برخی کشورها، اسکناس قابل تبدیل به طلا شناخته می‌شود و اولین بند از اولین ماده قانون پولی و بانکی ایران نیز یک ریال را برابر یکصد و هشت هزار و پنجاه و دو میلیون و نیم (0108055/.) گرم طلای خالص دانسته است، ولی عملاً نه مکانیسمی برای معاوضه وجود دارد و نه قابل اجراست.

امروزه بانک‌های مرکزی به موجب قوانین ملی، اسکناس را منتشر و چاپ می‌کنند و از طرف دیگر برخی ارزها به واسطه قدرت اقتصادی کشور انتشاردهنده آن و یا برخی مؤلفه‌های سیاسی و اقتصادی دیگر، ارز جهان‌روا در نظر گرفته شده و در معاملات در همه جای دنیا مورد استفاده قرار گرفته و قابل قبول تلقی می‌شوند و البته در این میان، دلار همواره موقعیتی خاص و ممتاز دارد، منتهی همه این ارزها در نهایت به یک بانک مرکزی به عنوان ناشر آن مرتبط می‌شوند.

هنوز خیلی مشخص و قطعی نیست که وجود یک بانک مرکزی چقدر می‌تواند به یک پول یا واحد پولی، قدرت و اعتبار بدهد ولی حداقل از نظر روانی و در دید عرف، پول و ارزی که از یک منشأ ملی و دولتی برخوردار است، ارزش و اعتباری خاص و ویژه خواهد داشت و اساساً تا مدت‌ها پول و ارز در یک محدوده ملی و کشوری قابل تعریف بود. شاید اولین و مهم‌ترین تحول در این مسیر، اقدام صندوق بین‌المللی پول در ایجاد یک واحد پولی تحت عنوان حق برداشت مخصوص بود.

ایجاد و گسترش ارزهای رمز پایه، توهم و تصور سنتی در مورد لزوم وابستگی و پیوستگی یک پول به بانک مرکزی یا یک محدوده جغرافیایی مشخص تحت عنوان دولت یا کشور را فرو ریخت.

پول چیست؟

پول از هزاران سال پیش در تمدن‌های مختلف به اشکال گوناگون وجود داشته است و سه هدف عمده را برآورده می‌کند:

• وسیله‌ای برای مبادله است،
• به عنوان یک استاندارد و معیار ارزش به کار می‌رود. یعنی معیاری برای سنجش کالاها، خدمات و همچنین معیاری برای مقایسه کالاها و خدمات گوناگون است،
• پول به عنوان ذخیره ارزش عمل می‌کند. بنابراین می‌توان آن را ذخیره و در آینده استفاده کرد.

برای برآورده کردن اهداف یادشده، پول باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

1. پول بایستی دوام و بقای کافی داشته باشد تا به عنوان ذخیره ارزش، مورد استفاده قرار گیرد. به عبارت دیگر، هنگامی که پول خرج نمی‌شود، بازیافتنی است. اما اگر پول خراب شود یا به هر شکلی از بین رود، قابلیت جایگزینی ندارد،
2. باید ساختن یا جعل پول برای اشخاص عادی مشکل باشد. اعتماد و اطمینان عمومی به اعتبار پول، یکی از ارکان اساسی استفاده موفقیت‌آمیز از آن به عنوان وسیله مبادله است،
3. پول باید به نحو گسترده و وسیعی مورد قبول عموم قرار گیرد. وسعت و افزایش جامعه استفاده‌کنندگانی که به پول اعتماد داشته وآن را قبول می‌کنند، ارزش آن را به عنوان وسیله مبادله افزایش می‌دهد.

در این چارچوب، پول از منظر اقتصادی با کارکردهای آن که در بالا توضیح داده شد، تعریف می‌شود. اما از نظر حقوقی، پول به دسته‌ای از اموال تعلق دارد که مالکیت یا اموال شخصی خوانده می‌شود و در این مفهوم، پول می‌تواند موضوع مالکیت بوده و انتقال یابد یا موضوع ارائه آن برای پرداخت قرار گرفته یا موضوع برخی عقود دیگر قرار گیرد. صرف‌نظر از مفهوم و کارکرد اقتصادی یا حقوقی آن، پول در طول تاریخ، دچار تغییرات زیادی شده است که بحث در مورد آن از حوصله این مقاله خارج است.

قانون پولی و بانکی کشور مصوب 1351 دربردارنده مقررات خاصی در مورد پول است. طبق بند الف ماده 1 این قانون، واحد پول ایران ریال است که وفق بند الف ماده 2 به صورت اسکناس و سکه‌های فلزی قابل انتشار است که بر اساس بند ب و ج همان ماده، جریان قانونی و قوه ابراء داشته و تعهد پرداخت هرگونه دین یا بدهی باید به پول رایج کشور انجام شود.

طبق مقررات قانونی یادشده، پول به مفهوم قانونی آن در شکل اسکناس و سکه‌های فلزی قابل تحقق می‌باشد و مطابق بند الف ماده 3 همان قانون، امتیاز انتشار آنها در انحصار دولت بوده که به بانک مرکزی واگذار شده و تعهد بانک مرکزی در مقابل اسکناس‌ها یا سکه‌های فلزی منتشره به تصریح بند الف ماده 4، منحصر به پرداخت پول رایج کشور می‌باشد.

تفاوت اسکناس و سکه‌های فلزی هم در این است که طبق بند الف ماده 5 در هنگام انتشار اسکناس، بانک مرکزی باید برابر صد درصد اسکناس‌های منتشره، پشتوانه در اختیار داشته باشد ولی در مورد انتشار سکه‌های فلزی، داشتن پشتوانه لازم نیست و البته طبق بند ب ماده 3 قانون، میزان قوه ابراء سکه‌های فلزی رایج کشور به وسیله بانک مرکزی با تأیید شورای پول و اعتبار پس از تصویب وزیر دارایی تعیین و اعلان می‌شود.

پول الکترونیکی

مفهوم پول الکترونیکی از زمانی آغاز شد که بحث استفاده از ابزارهای الکترونیکی در مبادله و انتقال پول مطرح شد. پول الکترونیکی کارکردهای سنتی پول را تغییر نداد و از میان کارکردهای سه‌گانه پول، پول الکترونیکی می‌تواند به عنوان جایگزینی برای پول فیزیکی در جایی که به عنوان وسیله مبادله عمل می‌کند، مطرح شود. در واقع ما از پول به عنوان ابزار پرداخت بهای کالا و خدمات استفاده می‌کنیم و همین کارکرد را هم پول الکترونیکی می‌تواند داشته باشد. اما در مورد معیار ارزش و ذخیره ارزش بودن پول، الکترونیکی شدن پول، تغییری در کارکردهای سنتی پول ایجاد نکرده و بر آن تأثیری ندارد.

دستورالعمل جامعه اروپایی بدون اینکه تعریفی دقیق از پول الکترونیکی ارائه دهد، اوصاف زیر را به عنوان ویژگی‌های پول الکترونیکی برشمرده است:

• بر روی یک قطعه الکترونیکی همانند تراشه کارت یا حافظه کامپیوتر به صورت الکترونیکی ذخیره شده است،
• به عنوان وسیله پرداخت برای تعهدات اشخاصی غیر از مؤسسه صادرکننده، پذیرفته شده است،
• بدین‌منظور ایجاد شده که به عنوان جانشین الکترونیکی برای سکه و اسکناس در دسترس و اختیار استفاده‌کنندگان باشد،
• به منظور انتقال مؤثر الکترونیکی وجوه و پرداخت‌های با مقدار محدود ایجاد شده است.

با توجه به اوصافی که بیان شد، تأکید عمده بر کارکرد آن، به عنوان جایگزین و جانشین مناسبی برای پول نقد است. با این توصیف، پول الکترونیکی به عنوان ابزاری برای پرداخت در معاملات عمل می‌کند و به واسطه ویژگی‌های خاصی که دارد، بایستی از ابزارهایی که ارتباط در فضای مجازی را برقرار می‌کنند، استفاده کند. این ابزارها از یک طرف می‌تواند کارت‌های بدهی و کارت‌های اعتباری را شامل شود و هم می‌تواند از طریق نرم‌افزارهایی که در شبکه‌های اینترنتی نصب شده‌اند، تأمین شود:

1. در پول الکترونیکی مبتنی بر کارت، استفاده از ابزار پرداخت یا دریافت، کارتی خواهد بود که به تناسب اینکه وجه آن قبلاً پرداخت شده (کارت بدهی) و یا مشتری از اعتبار خود نزد بانک استفاده می‌کند (کارت اعتباری) می‌تواند عناوین آن تفاوت داشته باشد ولی در این شکل پول الکترونیکی، مشتری کارتی در اختیار دارد که از آن می‌تواند از طریق دستگاه‌های اتوماتیک پرداخت نسبت به دریافت وجه یا انجام برخی امور بانکی اقدام نموده یا از طریق دستگاه‌های پایانه فروش نسبت به پرداخت بهای کالاها یا خدمات اقدام کند.
2. در پول الکترونیکی مبتنی بر نرم افزار، بدون اینکه نیاز به سخت افزار های خاصی باشد، از طریق کامپیوتر شخصی یا موبایل می‌توان امور بانکی که عمدتاً نقل و انتقال پول است را انجام داد.

مسائل حقوقی مرتبط با پول الکترونیکی

در هریک از اشکال پول الکترونیکی، به واسطه ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد فضای مجازی و استفاده از ابزارهای الکترونیکی برای انتقال و جابه‌جایی پول، برخی از چالش‌های مهم و مشترک وجود دارد که هم می‌تواند مشکلاتی را برای ارائه خدمات ایجاد کند و هم اینکه ریسک‌هایی را به طرف‌های درگیر در آن تحمیل کند.

امنیت

امنیت شبکه‌های اقتصادی، جنبه‌های مختلفی از قبیل دسترسی، پروتکل‌ها، اطلاعات و تراکنش‌ها را شامل می‌شود. اغلب سیستم‌های امنیتی، دو یا چند مورد از این جنبه‌ها را دربر می‌گیرند و تمامی سیستم‌های امنیتی شامل رویه‌هایی هستند که به منظور نگهداری اطلاعات و محافظت از آنها در قبال دسترسی اشخاص غیرمجاز ایجاد شده‌اند. در این زمینه گفته شده که اساسی‌ترین نیاز بانکداری الکترونیک، بحث امنیت است و گرچه در فناوری اطلاعات و ارتباطات، امنیت همیشه مهم و مؤثر است ولی در بانکداری به واسطه تراکنش‌های مالی، اهمیتی مضاعف می‌یابد.

پول الکترونیکی خطرات امنیتی را افزایش می‌دهد و محیطی را که پیش از این تا حدی منزوی و بسته بوده، بالقوه باز و دارای ریسک می‌کند. رخنه‌های امنیتی می‌توانند در ارتباط و در سطح مصرف‌کننده، تاجر یا صادرکننده پول الکترونیکی اتفاق بیفتند. همچنین ممکن است تلاش‌هایی برای ساختن ابزار و وسایل تقلب‌آمیز و جعلی صورت گیرد تا بدین‌وسیله پیام‌های رد و بدل شده بین طرفین یا نرم‌افزار محصول را تغییر دهند.حملات امنیتی معمولاً برای کسب منافع مالی و مادی صورت می‌گیرند، ولی برخی مواقع با هدف از هم گسیختن و قطع سیستم انجام می‌شوند و می‌توان آنها را به سه دسته اصلی تقسیم کرد:

1. رخنه‌هایی با قصد مجرمانه (مانند تقلب، دزدی اطلاعات مالی یا تجاری حساس)،
2. رخنه به وسیله هکرها (برای مثال: محو و بدشکل کردن وب‌سایت و قطع سرویس‌ها که باعث از کار افتادن سایت می‌شود)،
3. وجود عیبی در سیستم که منجر به یک رخنه امنیتی می‌شود برای مثال استفاده‌کننده واقعی را قادر می سازد که به حساب استفاده‌کننده دیگر معامله کند.

باید توجه داشت که امنیت مطلق در عملیات بانکداری چه در فضای فیزیکی و چه در فضای مجازی وجود ندارد ولی سطح امنیت در بانکداری بایستی اهداف زیر را برآورده سازد:

• دسترسی به سیستم را محدود به استفاده‌کنندگان مجاز گرداند،
• هویت و مجوز طرفین را کنترل و تصدیق کند تا مطمئن شود که معاملات انجام‌شده از طریق اینترنت قابلیت اجرا دارند،
• محرمانه بودن اطلاعات را هنگامی که از فراز شبکه‌های ارتباطی عبور می‌کنند، حفظ کند،
• مطمئن شوند که در هنگام انتقال از طریق شبکه، اطلاعات به نحو اتفاقی و یا تقلب‌آمیز دچار تغییر نشده‌اند،
• دسترسی غیرمجاز به سیستم و پایگاه داده مرکزی بانک را ممنوع و غیرممکن گرداند.

بلاکچین چیست؟

بلاکچین اولین پلتفرم مبتنی بر اینترنت برای مبادله ارزش است. تا پیش از معرفی ارزهای رمزنگاری‌شده، هیچ‌کس نمی‌توانست ارزش را در طول یک مسیر بدون اجازه و پشتیبانی یک واسطه انتقال دهد. در واقع بلاکچین امکان انتقال ارزش به صورت آنی را فراهم نموده است.

بلاکچین در لغت به معنای زنجیره‌ای از بلاک‌ها می‌باشد و همان‌طور که از نام آن پیداست، بلاکچین به زنجیره‌ای از بلاک‌ها گفته می‌شود که اطلاعاتی را دربر دارند. البته همانند همه تکنولوژی‌های جدید، تعریف بلاکچین کمی پیچیده است. یکی از تعاریف این است: بلاکچین برخلاف ظاهر پیچیده‌اش، یکی دیگر از دیتابیس‌ها برای ثبت تراکنش است؛ دیتابیسی که می‌تواند در تمام کامپیوترهای شبکه‌های مرتبط مورد استفاده قرار گیرد.

بیشتر بخوانید: بررسی مسائل حقوقی کاربرد بلاکچین

زنجیره‌ها در ساختارهای ثابت که شامل عنوان و محتواست، مرتب می‌شوند. عنوان زنجیره اطلاعات بزرگ‌تر مانند زمان تمبردهی، شماره ارجاع و لینک به زنجیره قبلی را داراست. محتوای زنجیره حاوی لیستی از دارایی‌های دیجیتال و توضیحات آموزشی است. زمانی که آخرین زنجیره را باز می‌کنید، می‌توانید به تمام زنجیره‌های پیشین که از طریق دیتابیس به هم مرتبط هستند، دسترسی پیدا کرده و به آسانی تراکنش‌های قبلی را بررسی کنید.

هر چقدر افراد بیشتری از آن استفاده کنند، کار هکرها برای دسترسی به هویت دشوارتر خواهد شد. در این زمینه گفته شده که بلاکچین پنجمین پارادایم محاسباتی انقلابی است که فرصت بی‌نظیر انتقال ارزش از طریق وب را فراهم می‌کند. مواردی مانند فریم‌ها در دهه هفتاد، پی‌سی‌ها در دهه 80، اینترنت در دهه 90 و شبکه‌های اجتماعی در سال‌های آغازین قرن بیست و یکم، انقلابی مشابه بلاکچین ایجاد کردند.

اساس شبکه بیت‌کوین، فناوری بلاکچین است. بلاکچین به نوعی ستون‌های شبکه بیت‌کوین است و بدون آن، اهداف بیت‌کوین که تمرکززدایی، شفافیت و تغییرناپذیری هستند، زیر سؤال می‌رود.

پول یا ارز دیجیتال چیست؟

همان‌طور که گفته شد، تبادلات پولی و بانکی سنتی از طریق واسطه‌هایی مانند بانک‌ها قابلیت انجام دارند به صورت معمول برای استفاده از سایت خارجی یا داخلی، به کارت بانکی و رمز دوم کارت بانکی نیاز داریم که توسط بانک افتتاح‌کننده حساب این مهم انجام می‌شود. با رواج مبادلات پولی اینترنتی، جایگاه ارز دیجیتال و پول مجازی در بسیاری از کشورها مشخص شده و به تصویب رسیده است. در میان ارزهای دیجیتال، بیت‌کوین مقام و جایگاه ویژه و ممتازی دارد.

این ارز در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، کره جنوبی، آلمان، چین، ژاپن و هندوستان به رسمیت شناخته شده ولی در ایران هنوز قانون خاصی در خصوص استفاده یا عدم استفاده از ارزهای دیجیتالی توسط هیچ مرجعی به تصویب نرسیده است و این کار را دشوار می‌کند زیرا در یک موقعیت برزخی قرار داریم.

بیت‌کوین به عنوان یک ارز رمز پایه، انقلابی است که توانایی ایجاد سیستم پرداخت تمام‌دیجیتال را دارد. مزایای بیت‌کوین آنقدر زیاد است که حرکت پرشتاب برای گسترش آن شکل گرفته است آنچه مزیت اصلی بیت‌کوین محسوب می‌شود، اولین سیستم پرداخت همتا به‌ همتای آن است؛ یعنی بین مبدأ و مقصد انتقال، هیچ مرکز کنترل‌کننده‌ای وجود ندارد وتمام شبکه از کاربران آن تشکیل شده‌اند. از نظر کاربران اینترنت، بهترین ارز برای مبادله در اینترنت، بیت‌کوین است، به همین دلیل به آن پول اینترنتی هم می‌گویند. سیستم حسابداری بیت‌کوین در حال حاضر بهترین سیستم کنترل حساب است.

ساتوشی ناکاماتو خالق بیت‌کوین آن را در مقاله رسمی معرفی‌کننده بیت‌کوین که سال 2009 منتشر شد، این‌گونه توصیف می‌کند: «سیستم اینترنتی همتا به همتا»

این یک تعریف کوتاه و کامل از بیت‌کوین است. نام آن را ارز رمز پایه، پول دیجیتال یا هر چیز دیگری بگذاریم و آن را هر طور تعریف کنیم؛ بیت‌کوین در حال ایجاد یک انقلاب در سیستم مالی است.

مزایا و معایب ارزهای دیجیتال

بیت‌کوین یا ارزهای دیجیتال مزایا و معایب بسیار دارند:

مزایای ارز دیجیتال

1. آزادی در پرداخت: بیت‌کوین این امکان را به وجود می‌آورد که در هر زمان و در هر نقطه‌ای از دنیا، پول ارسال و یا دریافت شود. نیازی به نگرانی در خصوص عبور از مرزها، تعطیلات بانکی یا هر محدودیت دیگری که هنگام انتقال پول وجود دارد، نیست؛ زیرا هیچ شخصیت مرکزی در شبکه بیت‌کوین وجود ندارد. این آزادی برای کاربران ایرانی که با انتقال پول و حواله ارز به صورت سنتی مشکل دارند، امکان دور زدن تحریم‌ها را به وجود می‌آورد.
2. کنترل و امنیت:پرداخت در بیت‌کوین می‌تواند بدون درگیر کردن اطلاعات شخصی افراد، انجام شود. از آنجا که اطلاعات شخصی از چشم افراد پنهان است، بیت‌کوین در برابر سرقت هویت ایمن است. کاربران می‌توانند برای اطمینان از ایمنی پول خود از رمزگذاری و سیستم پشتیبان استفاده کنند.
3. شفافیت اطلاعات: اطلاعات عمومی فرد برای همه قابل مشاهده است، ولی اطلاعات شخصی افراد غیر قابل دسترسی می‌باشد.
4. کارمزد اندک: در حال حاضر برای پرداخت‌های بیت‌کوین هزینه‌ای وجود ندارد یا هزینه آن بسیار اندک است. در تراکنش‌ها ممکن است کاربران برای افزایش سرعت، کارمزد بیشتری پرداخت کنند.
5. عدم وجود مالیات: در بیت‌کوین شخص ثالث نمی‌تواند وارد معاملات طرفین شود و به حساب آنها دسترسی ندارد، بنابراین اخذ مالیات نیز دشوار می‌شود.
6. ریسک انتقال وجود ندارد: پس از انتقال بیت‌کوین نمی‌توان آن را برگرداند زیرا آدرس مالک به آدرس جدیدی تغییر داده می‌شود و از آنجا که تنها صاحب جدید دارای کلید خصوصی مرتبط است، تنها او می‌تواند مالکیت را تغییر دهد.
7. عدم وجود سیستم متمرکز و کنترل‌کننده: از مهم‌ترین مزایای این ابزار است. غیرمتمرکزسازی مهم‌ترین ویژگی بیت‌کوین محسوب می‌شود. مطابق این ایده، مالکیت یک شبکه، سرویس یا شرکت را می‌توان بین گروه بزرگی از افراد، توزیع کرد به نحوی که هیچ نقطه شکست متمرکزی وجود نداشته باشد مثلاً اینترنت یک شبکه ارتباطی سراسری و غیرمتمرکز به شمار می‌رود. دولت‌ها، بانک‌ها و سایر واسطه‌های مالی هیچ راهی برای دخالت در تراکنش مالی با بیت‌کوین نداشته و نمی‌توانند آن را برهم بزنند این سیستم به صورت همتا به همتا عمل می‌کند و در نتیجه کاربر نسبت به زمانی که از پول رسمی استفاده می‌کند، از آزادی عمل بیشتری برخوردار است.

معایب ارزهای دیجیتال

1. عدم آگاهی: واقعیت این است که بسیاری از مردم هنوز از ارزهای دیجیتال و بیت‌کوین بی‌اطلاع هستند. این موضوع سبب می‌شود که این ابزار توسط افراد بدون ‌تخصص استفاده شود.
2. ارزش نوسانی بیت‌کوین: هیچ سازمان صادرکننده‌ای برای بیت‌کوین وجود ندارد و ارزش بیت‌کوین به چیزی جدای از آن وابسته است. قیمت بیت‌کوین تحت تأثیر مسائل زیادی قرار دارد: پذیرش، سوداگری و ارزش، همگی بخش‌های مهم و اصلی این معادله را تشکیل می دهند. اما ارزش واقعی بیت‌کوین به میزان مطلوبیت و تقاضای آن بستگی داشته و همچنین قیمت بیت‌کوین به میزان ارزش و کمیاب بودن آن وابسته است. ارزش بیت‌کوین کل مطلوبیت آن را تشکیل می دهد.
3. در حال توسعه بودن: بیت‌کوین هنوز کامل نیست. ویژگی‌ها، ابزار و خدمات آن برای داشتن ارز دیجیتالی امن‌تر و در دسترس‌تر برای مردم، در حال توسعه است. بیت‌کوین هنوز به پتانسیل نهایی خود نرسیده است چراکه ارزی جدید محسوب می‌شود و مانند هر ارز دیجیتالی جدید دیگری، نیازمند آن است که به مرور مشکلاتش حل شده یا کاسته شود.
4. خطر از دست رفتن کیف پول: اگر هارد دیسک خراب شودو یا ویروسی در اطلاعات اختلال ایجاد کند، بیت‌کوین اساساً از بین رفته است و نمی‌توان آن را بازگرداند. این امر می‌تواند سرمایه‌گذار ثروتمند را در عرض چند ثانیه ورشکست کند و هیچ راهی برای جبران آن وجود ندارد.
5. عدم پذیرش گسترده: بیت‌کوین فقط توسط گروه کوچکی از بازرگانان آنلاین پذیرفته شده است و این امر سبب شده است که تکیه بر بیت‌کوین به عنوان ارز رایج غیر قابل قبول شود.
6. عدم وجود فرم فیزیکی: چون فرم فیزیکی برای بیت‌کوین‌ها وجود ندارد نمی‌توان در فروشگاه‌های فیزیکی از آن استفاده کرد. همیشه در ابتدا باید به سایر ارزها تبدیل شود.
7. برگشت‌ناپذیری: بعد از انتقال پول، راهی برای بازگرداندن آن وجود ندارد. در واقع به همان اندازه که نگهداری و انتقال این ارزها آسان است، به همان اندازه نیز از دست دادن آنها به راحتی صورت می‌گیرد.

مسائل فقهی و حقوقی ارزهای دیجیتال

سؤالات مهم در مورد ارزهای دیجیتال

1. آیا بیت‌کوین از نظر فقهی مشروعیت دارد یا خیر؟
2. آیا بیت‌کوین مالیت دارد یا معاملاتی که انجام می‌شود، غرری است؟ در صورت غرری بودن این ابزار، آیا در صورت درج در قرارداد، می‌تواند قرارداد را باطل بکند یا خیر؟
3. آیا از لحاظ اختراع و کسب و کار قابل ثبت است یا خیر؟ آیا اسرار تجاری که در مورد بیت‌کوین وجود دارد، قابل حمایت است یا خیر؟ آیا می‌توان از آن کپی‌برداری کرد؟
4. زمانی که بین دو نفر بیت‌کوین ردوبدل می‌شود، عملاً اقامتگاه آنها مشخص نبوده و هویت آنها نیز معلوم نیست. حال در این وضعیت، اگر طرفین در قراردادی که موجب انتقال ثمن می‌شود، اختلاف داشته باشند، کدام دادگاه صالح به رسیدگی است و همچنین کدام قانون حاکم است؟ در آیین دادرسی مدنی، اختلافات ناشی از قراردادهای تجارتی در محل انعقاد یا محل اجرای قرارداد حل و فصل می‌شود در حالی که در بیت‌کوین نه از محل انعقاد قرارداد و نه از محل اجرای آن اطلاعی نداریم، از این رو انتخاب بیت‌کوین در قرارداد می‌تواند طرفین را با مشکلاتی روبه‌رو بکند.
5. مسئله مهم دیگر این است که با توجه به اینکه نظارت دولت در مسائل بیت‌کوین دشوار است، آیا این مسئله در مالیت آن تأثیر دارد؟
6. سرمایه‌گذاران خارجی ممکن است به جای اموال فکری و وجه رایج، بیت‌کوین به ایران بیاورند. آیا این بیت‌کوین با تعریف سرمایه که در قانون سرمایه‌گذاری خارجی مصوب 1380 ذکر شده، هم‌خوانی دارد؟ و یا اینکه ممکن است موضوع حمایت آن قانون قرار نگیرد. در نتیجه یک سرمایه‌گذار با هدف جلب سرمایه، سرمایه‌گذاری می‌کند اما به علت عدم پیش‌بینی بیت‌کوین در قانون داخلی، ممکن است از حمایت محروم شود؟
7. مسئله بعدی مورد تهدید قرار گرفتن واحد پول ملی است. گفته شده اگر استفاده از بیت‌کوین افزایش یابد، واحد پول ملی به خطر می‌افتد، در صورتی که مردم و تجار تصمیم بگیرند که به جای ریال، از بیت‌کوین استفاده بکنند عملاً با ظاهر قانون تعارض ایجاد می‌شود زیرا در قانون پولی و بانکی تصریح شده است که واحد پولی کشور، ریال است.

یکی از دلایلی که بانک مرکزی اصرار بر عدم استفاده از بیت‌کوین دارد، این است که بحث‌های حقوقی آن روشن نیست. قوانین کشورها برای استفاده از بیت‌کوین به سه دسته تقسیم می‌شوند: بعضی کشورها نه صراحتاً بیت‌کوین را تجویز کرده‌ و نه صراحتاً آن را منع کرده‌اند، مثلاً در کشور آرژانتین بیت‌کوین رواج دارد اما قانون‌گذار موضعی اتخاذ نکرده است. اما در بعضی کشورها، به صراحت استفاده از بیت‌کوین منع شده است، مثل کشور چین و کشور دانمارک که در این دو کشور استفاده از بیت‌کوین جرم تلقی شده است.

بعضی از کشورها در حال آماده کردن پیش‌نویس قانونی برای بیت‌کوین هستند مثل روسیه، هلند و آمریکا. ایران نیز در حال حاضر ظاهراً به دسته اول دایر به ممنوع کردن معاملات بیت‌کوین تعلق دارد اما به دلیل عدم وجود قانون خاص و مشخص، در صورت نیاز به قانون باید از تحلیل‌های حقوقی موجود استفاده کنیم و اگر اختلافی پیش بیاید، باید به محاکم دادگستری متوسل شد.

دیدگاه‌های فقهی در مورد ارزهای دیجیتال

1. باید ذاتش مال باشد،
2. باید شبه‌اعتباری باشد (یعنی خودش پشتوانه مال دیگری قرار گیرد مثل طلا که پشتوانه پول شده)،
3. باید اعتباری باشد (یعنی چیزی در عالم اعتبار مال تلقی شده است مانند اسکناس که مهمتر از کاغذش، آن اعتباری است که حکومت به آن داده و آن را تضمین کرده است).

حال سؤال این است که بیت‌کوین جزء کدام دسته از انواع مال‌هاست؟ طبیعتاً جزء مال مادی نیست، ظاهراً جزء مال اعتباری هم نیست چون بیت‌کوین پشتوانه قرار نگرفته است، بهترین گزینه این است که بیت‌کوین را همان‌طور که در خصوص اسکناس گفته شده، اعتباری در نظر بگیریم و به بیت‌کوین هم اعتباری مشابه آن اعتباری که برای پول قائل هستیم، بدهیم.

در این خصوص مهم‌ترین ایراد فقهی این است که مالیت در صورتی مفروض است که در عرف، آن شیء قابل دادوستد باشد و شرط دوم این است که از لحاظ شرعی هم مال محسوب شود و مانع شرعی نداشته باشد. فقها معتقدند چون بیت‌کوین پشتوانه ندارد (مثل اسکناس نیست که پشتوانه بانک مرکزی را داشته باشد) در نتیجه از لحاظ شرعی، مجهولات را نمی‌توانیم معتبر تلقی بکنیم، لذا مالیت آن از نظر شرعی محل تردید است.

در این خصوص یک سؤال کلی از مراجع تقلید پرسیده شده است. سؤال این است که حکم معاملات بیت‌کوین (ارز دیجیتال) چیست؟

پاسخ مراجع تقلید به شرح زیر می‌باشد:

• آیت‌الله مکارم شیرازی: با توجه به ابهامات زیادی که بیت‌کوین دارد، معامله آن اشکال دارد،
• آیت‌الله نوری همدانی: ورود در این معاملات اشکال دارد،
• آیت‌الله هاشمی شاهرودی: با توجه به ابهامات فراوانی که این نوع معامله دارد، استفاده از این پول جایز نیست،
• آیت‌الله وحید خراسانی: خرید و فروش آن باطل است،
• آیت‌الله صافی گلپایگانی: حرام و اکل مال به باطل است و الله العالم،
• آیت‌الله شبیری زنجانی: چنانچه استفاده از این‌گونه ارزها، نوعاً مفسده اقتصادی داشته یا خلاف قانون باشد، خرید و فروش آن اشکال دارد.

آنچه از استفتائات برمی‌آید، این است که اگر مسائل مربوط به بیت‌کوین روشن‌تر باشد این امکان وجود دارد که فتاوی تغییر کرده و مشخص‌تر و دقیق‌تر نظر خودشان را بیان کنند و سؤال مهمی که مطرح می‌شود این است که وقتی موضوعی تا این حد مبهم و ناشناخته است، آیا اظهارنظر دررمورد آن صحیح است؟!

به نظر می‌رسد معنای مال از لحاظ فقهی گسترش پیدا کرده و امروز به چیزی مال گفته می‌شود که عرف برایش مالیت در نظر می‌گیرد بنابراین از لحاظ شرعی هم نمی‌توانیم مالیت بیت‌کوین را نادیده بگیریم. یعنی قاعدتاً مالیتش باید مورد تأیید شرع باشد، زیرا همین که منعی از لحاظ شرعی وجود ندارد، به منزله جواز است.

بحث دیگر این است که به علت وجود نوسان قیمت، اگر معامله‌ای با بیت‌کوین انجام شود، آیا آن معامله غرری می‌شود؟ به طور مثال قراردادی منعقد می‌شود که در آن به جای دلار و ارزهای دیگر، از بیت‌کوین استفاده می‌شود، نوسان قیمت در بیت‌کوین سبب می‌شود که قیمت کالایی که به مشتری می‌رسد، مشخص نباشد.

این شرایط نشان می‌دهد که یکی از عوضین قرارداد مجهول است و در نتیجه معامله باطل است. به نظر می‌رسد این اشکال جدی و اساسی نیست چون بسیاری از معاملاتی که در عرصه تجارت و در سطح بین‌المللی به صورت مجازی صورت می‌گیرد، مبتنی بر ریسک است و اگر ریسک قابل اغماض باشد، ایرادی بر آن مترتب نیست. مضاف آنکه در شرایط نوسانات نرخ سایر ارزها نیز، این ایراد در مورد معاملات ارزی می‌تواند مطرح باشد. این در حالی است که آنچه باید مشخص باشد و طرفین جهلی نسبت به آن نداشته باشند، قیمت مورد معامله است که مثلاً 1000 دلار است ولی اینکه نرخ برابری این 1000 دلار با ریال چقدر است و در طول مدت قرارداد چقدر نوسان خواهد داشت، تأثیری در صحت قرارداد ندارد.

گفته می‌شود گاهی نوسان قیمت بالاست، در این شرایط اگر طرفین قرارداد ریسک را پذیرفته باشند، دلیلی به دخالت دولت وجود ندارد تا قرارداد را باطل بکند. البته در قراردادهای تجاری که از بیت‌کوین استفاده می‌شود، گاهی برای پوشش این ریسک، در قرارداد گنجانده می‌شود که معادل بیت‌کوینی همان روز، تقویم و در قرارداد درج شود. استفاده از این روش سبب می‌شود ارزش بیت‌کوین نامشخص و غرری نباشد. با این روش، ریسک نوسان قیمت هم از بین می‌رود.

مشابه این روش در بورس اوراق بهادار هم وجود دارد. در بورس اوراق بهادار دو قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله وجود دارد که می‌تواند جلوی نوسان قیمت را بگیرد، همچنان که کمیته فقهی بورس هم این دو نوع معامله را شرعی تشخیص دادند بنابراین صرف نوسان قیمت، دلالت بر غرری بودن معامله نمی‌کند.

بحث دیگر، ربوی بودن است. آیا بیت‌کوین زمینه ربا را فراهم می‌کند؟ به طور مثال اگر بیت‌کوین به کسی قرض داده شود و در زمان مسترد کردن آن، ممکن است ارزش آن عوض شده باشد، آیا این تغییر ارزش، ربا محسوب می‌شود؟

در فقه دو نوع ربا داریم:

1. ربای معاملی: در معامله اتفاق می‌افتد، ناظر به اجناسی است که با پیمانه و وزن سنجیده می‌شود.
2.  ربای قرضی: در ربای قرضی، به ازای پولی که داده می‌شود مبلغی بیشتر را به عنوان ربا دریافت می‌کنند.

بیت‌کوین هیچ‌کدام از این نوع رباها نیست و نوسان قیمت بیت‌کوین را نمی‌توان معادل اشتراط زیاده‌ای دانست که شرط تحقق رباست. درکشورهای دیگر هم دیدگاه‌های فقهی متفاوت و مختلفی مطرح شده است.

مفتی بزرگ مصر اعلام کرده است که بیت‌کوین و ارزهای دیجیتال حرام است. دلایل ایشان برای این حرمت به قرار زیر است:

• بیت‌کوین به راحتی برای فعالیت‌های غیرقانونی استفاده می‌شود. بنابراین مردم از بیت‌کوین عمدتاً برای مقاصد غیرقانونی و خلاف شرع استفاده می‌کنند تا خود را از دولت و مقامات مربوطه پنهان کنند،
• بیت‌کوین لمس‌ناپذیر بوده و تنها از طریق اینترنت قابل استفاده است،
• بیت‌کوین امکان پولشویی و کلاهبرداری را فراهم می‌کند،
• بیت‌کوین دارای مرجع مرکزی برای نظارت بر سیستم نیست و امکان کنترل بانک‌های مرکزی و نظارت دولت بر سیستم مالی را سلب می‌کند.

نهاد مذهبی دولت ترکیه، خرید و فروش ارزهای دیجیتال را با دین سازگار ندانسته و اضافه نموده که علاوه‌بر این واقعیت که ارزش‌گذاری آنها به دلیل نوسانات شدید، دربردارنده غرر بیش از اندازه است، آنها می‌توانند به راحتی در فعالیت‌های غیرقانونی مانند پولشویی مورد استفاده قرار گیرند و تحت نظارت و کنترل دولت هم نیستند.

یکی از مدرسه‌های دینی اسلامی آفریقای جنوبی، دارالعلوم ذکریا، در بیانیه‌ای اعلام کرده که بیت‌کوین شرایط مال را دارد و بنابراین تجارت آن جایز است. با این حال، این مدرسه خاطرنشان کرد که ارز دیجیتال به عنوان پول واجد شرایط باید توسط مقامات دولتی مربوطه مورد تأیید قرار گیرد.

دیدگاه فقهایی که علی‌رغم اصل کلی اباحه و اصاله الصحه، معامله بیت‌کوین را غیرشرعی می‌دانند، عمدتاً دایر مدار چند مطلب مهم است:

1. ماهیت بیت‌کوین مشخص نیست،
2. احتمال غرر در آن وجود دارد،
3. دولت آن را مجاز نشمرده است،
4. هیچ مرجع مرکزی برای نظارت بر ارز دیجیتال وجود ندارد،
5. امکان پولشویی و کلاهبرداری در آن وجود دارد.

واضح است که دلایل اعلام‌شده برای ممنوع بودن معامله با ارز دیجیتال، چندان قانع‌کننده نیست و عمدتاً ناظر به مسائل و موضوعاتی است که به راحتی قابل رفع بوده و یا موضوعات بیرون دینی هستند، اینکه قانون آن را مجاز نشناخته یا یک سیستم مرکزی برای کنترل آن وجود ندارد، اساساً نمی‌تواند مبنایی معقول برای ممنوعیت شرعی آن تلقی شود.

مسائل حقوقی ارزهای دیجیتال

در مورد مسائل حقوقی مربوط به ارزهای مجازی، علاوه‌بر بحث‌های مشترکی که با مسائل فقهی دارد، برخی شئون و مسائل اختصاصی هم دارد که در زیر به آنها می‌پردازیم.

1. مفهوم مالیت از نظر حقوقی: مفهوم حقوقی مال چندان از مفهوم فقهی آن جدا نیست. در این زمینه گفته شده که از نظر حقوقی به چیزی مال می‌گویند که دارای دو شرط اساسی باشد:

• مفید باشد و نیازی را برآورده کند، خواه آن نیاز مادی باشد یا معنوی،
• قابل اختصاص یافتن به شخص یا ملت معین باشد.

اما می‌توان تعریف عینی‌تری هم ارائه کرد و آن عبارت است از اینکه: مال چیزی است که ارزش دادوستد دارد و در برابر آن پول یا مال دیگر داده می‌شود. معیار تمییز این ارزش، نوعی است و در اختیار عرف، لذا مال یعنی اینکه در بازار معادل مبلغی پول است.

2. یکی از مسائل مهم در این زمینه، این است که بیت‌کوین را ماهیتاً پول در نظر بگیریم یا کالا؟ فایده حقوقی بحث این است که اگر ماهیت بیت‌کوین را کالا در نظر بگیریم، ماهیت قراردادی که در آن بیت‌کوین ثمن تلقی می‌شود، معوضه خواهد بود. اما اگر ماهیت بیت‌کوین را پول در نظر بگیریم، قرارداد، بیع می‌شود.

نکته قابل توجه این است که مطابق آنچه ماده 465 قانون مدنی بیان می‌دارد: «احکام خاصه بیع در معاوضه اجرا نمی‌شود». بنابراین اگر احیاناً کالایی در اختیار ما قرار بگیرد و قرار باشد ثمن معامله یا معوض آن، بیت‌کوین باشد اگر ماهیت را معاوضه بدانیم، احکام خاصه بیع آنجا اجرا نمی‌شود و فقط باید الزام به ایفای تعهد را بخواهیم. رویکرد غالب این است که بیت‌کوین را پول در نظر می‌گیرند البته به نظر می‌رسد که در کشور ما بیشتر به عنوان کالا به آن نگریسته می‌شود.

3. بحث دیگر حل و فصل اختلافات است. طرفین قرارداد در بیت‌کوین قابل شناسایی نیستند. انعقاد قرارداد الکترونیکی با ایراد روبه‌روست. زیرا نمی‌دانیم در چه زمان و در چه مکانی ایجاب و قبول به یکدیگر منضم می‌شوند ضمن اینکه دادگاه صلاحیتدار برای رسیدگی به اختلافات ناشی از آن هم مبهم است حتی اینکه کدام قانون، حاکم است نیز مشخص نیست.

 در اصل در بیت‌کوین با یک پایگاه داده‌ای غیرمتمرکز (در کشورهای مختلف) روبه‌رو هستیم و گاه شناسایی طرف مقابل غیرممکن می‌شود، وقتی یک ابزاری به همه متعلق دارد اما به هیچ‌کس تعلق ندارد این مشکلات ایجاد می‌شود. موضوع اصلی در دعوا، موضوع سمت است یعنی همه کسانی که در دفتر کل و همه کسانی که در این عرصه هستند، با هم به دادگاه بروند یا هیچ‌کس به تنهایی نمی‌تواند برای اقامه دعوا به دادگاه برود؟! به بیانی ساده، ذی‌نفع چه کسی است و چه کسی باید اقامه دعوا کند و چه کسی مالک محسوب می‌شود؟!

4. بحث دیگر، بحث مالکیت فکری است، ایده استفاده از یک ارز دیجیتالی جدید از لحاظ مالکیت فکری به عنوان اختراع قابل حمایت نیست برای اینکه یک ایده از منظر مالکیت فکری مورد حمایت باشد، باید به صورت یک فرایند یا فرآورده بشود یا اینکه از آن ایده به عنوان سرّ تجارتی محافظت شود. حال اگر ایده‌ای تبدیل به ارز دیجیتال شود و برای رونق کسب و کار از آن استفاده بشود، در این حالت آیا صاحب ایده می‌تواند آن را ثبت کرده و از حمایت‌های مالکیت فکری به عنوان مخترع بهره‌مند شود؟

در قانون ایران روش‌های کسب و کار و تجارت به عنوان اختراع قابل ثبت نیستند، همان‌طور که طبق ماده 4 قابل ثبت اختراع فرمول‌های ریاضی هم قابل ثبت نیستند بنابراین در ایران صرف اطلاعات در قالب اختراع قابل ثبت نیست مگر اینکه به عنوان سرّ تجارتی محافظت شود یا مطالب یا روش در قالب دیگری استفاده شود. به طور مثال اگر یک نفر ایده ارز دیجیتال را داشته و دیگری از آن بدون اجازه استفاده کند، تحت عنوان رقابت مکارانه و یا غیرمنصفانه موضوع قابل پی‌گیری خواهد بود.

مشکلات حقوقی استفاده از بیت‌کوین

1. جرایم سایبری از مهم‌ترین مشکلات این ابزار است، در مورد پولشویی باید گفت که بیشترین پولشویی دنیا توسط پول‌های سنتی انجام می‌شود و فقط 10 تا 15 درصد این جرایم توسط بیت‌کوین انجام می‌شود. البته توجه به حجم پول سنتی و پول‌های دیجیتال هم در این مقایسه مهم است.

2. فرار مالیاتی: در کشورهای پیشرفته مهم‌ترین درآمد دولت، مالیات است و بزرگ‌ترین پرداخت‌کنندگان مالیات هم تجار هستند. اگر جلوی این معضل گرفته نشود، دولت‌ها دچار مشکل جدی می‌شوند.

راه‌حلی که در کشور ما برای جلوگیری از فرار مالیاتی در زمینه بیت‌کوین می‌توان پیشنهاد داد این است که اکثراً تجار و شرکت‌ها از بیت‌کوین استفاده می‌کنند و از طرف دیگر، داشتن دفاتر تجارتی برای تجار الزامی است و همچنین ثبت معاملات در دفاتر تجارتی اجباری است (به موجب قانون تجارت) در معاملات بیت‌کوین کلیه معاملاتی که در طول روز انجام می‌شود، در دفتر حساب کل ثبت می‌شود (ماهیت خود بیت‌کوین است) و کلید عمومی اجازه می‌دهد اشخاصی که می‌خواهند معاملات بیت‌کوینی داشته باشند، اطلاعات کلید عمومی را ببینند.

فرض کنید یک دفتر تجارتی الکترونیک درست شود و از وظایف تجار، پر کردن این دفاتر باشد و فرض کنید که در این دفاتر ستونی برای درج معاملات بیت‌کوینی و سایر ارزها باشد و برای تاجر تکلیف بگذارند که شخص تاجر باید کلید عمومی حساب خود را در اختیار سازمان مالیاتی بگذارد. کلید عمومی در واقع دربردارنده معاملات حساب شخص تاجر محسوب می‌شود و اگر معاملات تاجر با بیت‌کوین انجام شود، تمام این معاملات در دفتر تاجر ثبت می‌شود و با کلید عمومی، سرممیز مالیاتی متوجه می‌شود چه معاملاتی انجام شده و میزان آن چقدر است.

اگر قانون‌گذار در زمینه ارزهای دیجیتال قانون‌گذاری نکند، حتی تجار با حسن نیتی که با بیت‌کوین معامله می‌کنند، به علت عدم وجود قانون، در نهایت از پرداخت مالیات شانه خالی می‌کنند زیرا تکلیف قانونی ندارند. به بیان ساده اگر قانون، معامله با بیت‌کوین را نپذیرد و در خصوص آنها قانون‌گذاری نشود، ناخواسته تجار را به سمت فرار مالیاتی سوق می‌دهد. در صورتی که اگر قانون‌گذاری مناسبی وجود داشته باشد، پرداخت مالیات بدون دغدغه انجام خواهد شد.

3. عدم اطمینان: مدت‌ها سیستم بانکی به علت اینکه تجارت بین‌الملل دارای پیچیدگی است، دچار عدم اطمینان بود و مهم‌ترین مسئله‌اش به دلیل تابعیت تجار، دوری آنها از هم و عدم شناخت و عدم دسترسی به یکدیگر بود. سپس دو ابزار اعتبار اسنادی و ضمانتنامه بانکی پیش‌بینی شد و مهم‌ترین مشخصه هر دو ابزار، وجود شخص ثالثی بود تا اعتماد را به تجارت بازگرداند.

بانک‌ها تسهیل‌کننده روابط بودند، اما در بیت‌کوین وجود شخص ثالث به عنوان تسهیل‌کننده وجود ندارد و در فرضی که به طور مثال قرار است پول پرداخت شود، با انتقال کلید اختصاصی، پول جابه‌جا می‌شود، اما کالا به فرض مثال یک ماه آینده حاضر می‌شود. در طرف مقابل، ممکن است کالا آماده حمل شده و به کشور مقصد رسیده و در گمرک مقصد تخلیه شود اما خریدار حاضر به ارسال بیت‌کوین به حساب فروشنده نباشد. در این موارد تکلیف روشن نیست البته اگر سیستم بانکی در این موارد دخالت کرده و بیت‌کوین را به رسمیت شناخته و معاملات آن را تسهیل کند، شاید بتوان راهی برای این معضل یافت.

ارز دیجیتال از منظر بانکی

بانک مرکزی و پژوهشکده پولی و بانکی، بررسی پیرامون ارزهای مجازی را شروع کرده‌اند. منتهی به عقیده صاحب‌نظران در این حوزه، یک مفهوم مهم و مؤثر در مواجهه بانک مرکزی با ارزهای رمزنگاری‌‌شده و تصمیمی که در آینده اتخاذ خواهد کرد، مسئله رگولاتوری مشترک یا Co-Regulation است. علوم میان‌رشته‌ای نظیر بانکداری الکترونیک که ترکیبی از فناوری اطلاعات و بانکداری است، نیاز به رگولاتوری مشترک دارند و چند رگولاتور باید قواعد این حوزه را تنظیم کنند (مثلاً بانک مرکزی به همراه وزارت ارتباطات).

بعضی بانک‌های مرکزی ارزهای رمزنگاری‌شده را نوعی پول کالایی می‌دانند

از منظر بانکی در مورد بیت‌کوین یا هر ارز دیجیتال دیگر، این مسئله قابل طرح است که برخی از مردم پس‌انداز خود را به بیت‌کوین تبدیل کرده‌اند تا ابزاری برای حفظ ثروت و افزایش آن باشد. در حالی که این امر به معنای پیاده‌سازی مفاهیم فعالیت‌های بانکی است. طبیعت بیت‌کوین مانع استفاده از مقررات بانکی می‌شود چراکه بانک مؤسسه‌ای است که سپرده می‌پذیرد و وام می‌دهد.

بنابراین اگر بیت‌کوین بخواهد تحت الزامات بانک قرار گیرد، باید حداقل شامل این سه مشخصه باشد. اولین مطلب اینکه نهاد، مؤسسه یا یک شخص باشد. بیت‌کوین، شخص، کسب و کار یا مؤسسه نیست. بیت‌کوین اساساً مجموعه‌ای از کاربران است که یک مکانیسم پرداخت را پذیرفته‌اند. بیت‌کوین صرفاً وسیله‌ای برای تبادل است دومین الزام بانک این است که سپرده بپذیرد در حالی که نرم‌افزار بیت‌کوین به جای ذخیره ارز، تنها به توزیع ارز می‌پردازد و بیت‌کوین‌ها بر روی یک کامپیوتر شخصی یا در کیف پول آنلاین ذخیره می‌شوند.

در نهایت اینکه وام نیز در سیستم بیت‌کوین جایی ندارد. منتهی ممکن است آن را یک ابزار بانکی یا حساب شبه‌بانکی دانست و البته گفته می‌شود که ویژگی مهم بیت‌کوین بی‌تأثیری تحریم‌ها بر آن است.

در این زمینه گفته شده که چیزی که در نقل و انتقالات بیت‌کوین برای کشور ما مهم است، تحریم‌های بین‌المللی است که نقل و انتقال پول به کشور را با مشکل مواجه کرده است. اما بدون هیچ نگرانی می‌توانیم بیت‌کوین را در عرض چند دقیقه به هر کشوری انتقال بدهیم. البته اعداد خیلی بزرگ را فعلاً نمی‌توان با بیت‌کوین انتقال داد اما مثلاً مبالغ زیر 100 میلیون دلار را راحت می‌توان با بیت‌کوین انتقال داد.

ارزهای رمزنگاری‌شده یک نوع روش پرداخت الکترونیک نیستند بلکه دقیقاً یک E-Cash یا پول الکترونیک هستند. پول نقد خواصی دارد که دقیقاً مشابه ارزهای رمزنگاری‌شده است اما این خواص با خواص E-Payment یا پرداخت الکترونیک متفاوت است.

بیشتر بخوانید: مستندات رمزارزها در ایران

نتیجه‌‌گیری

ارزهای رمز پایه یا دیجیتال همانند تمام تکنولوژی‌هایی که به واسطه توسعه و پیشرفت جوامع ایجاد شده‌اند، در مسیر خود با چالش‌های مهمی مواجه می‌باشند. منتهی وقتی که مورد پذیرش عرف و جامعه قرار گرفته و از آنها استفاده شد، نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.

آنچه نیاز جامعه هست و جامعه آن را می‌پذیرد، بایستی در عالم حقوق هم مورد پذیرش قرار گرفته و ضوابط و احکام آن بیان شود. این عرصه اگر بی‌ضابطه رها شود، آسیب‌های زیادی وارد خواهد کرد و اگر دغدغه، منافع و مصالح عمومی باشد، با این رویکرد بیشتر آسیب خواهد دید. انکارگرایی و ممنوعیت ممکن است نیازمندی‌های یک دیدگاه ایدئولوژیک را برآورده کند، اما قطعاً در عرصه‌هایی که جامعه به آن احساس نیاز می‌کند، پاسخگو نخواهد بود. نادیده گرفتن واقعیت‌های اجتماعی، عرصه را بر بداندیشان و سوءاستفاده‌گران باز خواهد کرد، ولی برخورد واقع‌بینانه و منطقی با پدیده‌های اجتماعی، راهگشا خواهد بود.

اگر حقوق برای تنظیم روابط اجتماعی ایجاد شده است، نمی‌تواند نسبت به پدیده‌های اجتماعی بی‌توجه باشد و آنها را نادیده بگیرد. حقوق برعکس فقه، دیدگاه ایدئولوژیک و جزمی ندارد. حقوق و قانون، ابزاری برای برقراری نظم و تنظیم روابط اجتماعی هستند و تا زمانی کارآمد و مؤثر خواهند بود که این تنظیم‌گری را درست و اصولی انجام دهند. ارزهای دیجیتال یک واقعیت اجتماعی و اقتصادی دنیای امروز است و باید این واقعیت را درک کرده و قواعد لازم را برای آن تنظیم کرد.

نمی‌توان تردید کرد که سرعت پیشرفت علم و تکنولوژی بسیار بالاست و حقوق (به ویژه در کشور ما) تاکنون نتوانسته همگام و همراه با این تحولات حرکت کند ولی تأخیر در هماهنگی و همراهی، قطعاً آسیب‌های زیادی وارد خواهد کرد.

ارز دیجیتال به عنوان یک ارزش و یک مال (با هر عنوان و نامی که خوانده شود)، نیازمند تنظیم‌گری و قاعده‌مندی است و این کار باید بی‌تأخیر انجام شود. وقتی جامعه آن را مال دانسته و ارزشمند تلقی کرده و مابازای آن پول پرداخت می‌کند و در عین حال وجود و معامله آن نیز با نظم عمومی منافاتی ندارد، در مالیت آن نمی‌توان تردید کرد و با گذر از این مرحله، بایستی برای رسمیت دادن و معامله این مال جدید، مقرراتی وضع کرد و تکلیف مردم را روشن ساخت.

با تجزیه و تحلیل مقررات مختلف حقوقی، می‌توان قواعدی را برای این مال تازه استخراج کرد ولی با تشتت آراء و افکار، نمی‌توان به کارایی آن دل بست و تکلیف را باید یکسره کرد.

فتاوای فقهی که عمدتاً ممنوعیت ارزهای دیجیتال را نتیجه نامعلومی و ابهام مندرج درآن می‌دانند، نمی‌تواند راهگشا باشد و شاید درست‌تر این بود که اظهارنظر را تا مشخص شدن ابعاد مختلف آن به تأخیر اندازند. در سایر کشورها هم که دیدگاه‌های شرعی در مورد ارزهای دیجیتال بیان شده، عمدتاً ناظر به امور بیرون دینی و مسائلی است که بایستی در حوزه حقوقی و اقتصادی تعیین تکلیف شود و بی‌تردید با آنها نمی‌توان ممنوعیت شرعی را استنباط کرد. طرح بحث و ارائه تجزیه و تحلیل‌هایی در این مورد و باز کردن باب گفتگو و تضارب آراء، هم می‌تواند به روشن شدن بیشتر این پدیده اجتماعی کمک کند و هم به عنوان نوعی مطالبه‌گری پنهان، مجموعه حاکمیت را ناگزیر از آن می‌کند که نیاز جامعه به قاعده‌مندی این حوزه را برآورده کند.

به عنوان برآیند آنچه که در این پژوهش بیان شد، نمی‌توان مانعی مهم و جدی، چه از نظر فقهی و چه از نظر حقوقی برای رواج، گسترش و معامله این ارزها یافت و اینکه آیا در حوزه اقتصادی و از باب نظم عمومی اقتصادی، نیاز به وضع مقررات خاصی در این عرصه هست یا خیر، حکایت دیگری است.

منابع

• کتب و مقالات فارسی و انگلیسی
  • آشفته، افشین، «کاربرد مدل‌های تصدفی در برقراری امنیت در بانکداری الکترونیک»، مجموعه مقالات دومین همایش بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت، تهران:انتشارات پژوهشکده پولی و بانکی، چاپ اول، جلد اول از مجموعه مقالات فارسی: پاییز 1392
  • ابوبکر، محمد، بررسی جامع فقهی بیت‌کوین، ارزهای دیجیتال و بلاکچین، ترجمه محمد آذر نیوار، منتشره در سایت www.Arznegar.com
  • حسینی، سید محمد، «قرارداد آبی و چالش‌های فقهی آن»، دوفصلنامه علمی ـ تخصصی مطالعات اقتصاد اسلامی، سال دوم، شماره اول، پاییز و زمستان 1388
  • حسینی‌زاده، جواد، «تبیین قرارداد اختیار معامله»، مجله فقه و حقوق، سال پنجم، شماره 19، زمستان 1387
  • طیبی‌فرد، امیرحسین، حقوق بین‌المللی پول، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش، چاپ اول، جلد اول: 1396
  • ـ فخار، مهناز، و مجید عینیان، «امنیت رمزهای چهاررقمی کارت‌های بانکی»، مجموعه مقالات دومین همایش بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت، چاپ اول، جلد اول: 1392
  • کاتوزیان، ناصر، اموال مالکیت، تهران: مؤسسه نشر یلدا، چاپ اول: تابستان 1374
  • مارتیفر، یان دی، راهنمای بیت‌کوین، ترجمه احمد میردامادی، پیمان قربانی و امیرحسین رحمانی، تهران: انتشارات امین‌الضرب، 1396
  • Fox, David, Property Right in Money, Oxford University Press, 2008
  • Electronic Money & Regulatory
• سایت‌های اینترنتی
  • www.wikipedia.com
  • www.Bitcoin.com
  • www.cbi.ir
  • www.Hadna.ir
  • www.poolvbank.blogfa.com
  • www.radib.com
  • www.proshat.com
  • www.payment24.ir
  • www.coolpool.ir
  • www.Arznegar.com
• مذاکرات میزگرد و کارگاه بیت‌کوین و مسائل حقوقی پیرامون آن، اسفند ماه 1396
  • برگزارکننده: انجمن علمی حقوق دانشگاه تهران
  • شرکت‌کنندگان: آقای دکتر محسن صادقی، آقای دکتر رضوانی، آقای سهیل مرادی